میزان در روز جزا و پاسخ به شبهات

«میزان» به عنوان یکی از آموزه های قرآنی و دینی، از مراحل سنجش اعمال در قیامت است. «میزان» در لغت به معنای «وسیل? سنجش و اعتدال» است. «میزان» تنها به سنجش اجرام خلاصه نمی گردد و کاربردهای فراتری از ترازوی ظاهری دارد چه حقیقی باشد مثل «میزان الحراره» و چه مجازی مثل وزن شعر وترازوی عدل. «میزان» در قرآن به دو گون? کلی به کار گرفته شده است: ترازوی داد و ستد در دنیا، ترازوی اعمال در روز جزا. «میزان» مورد اتفاق تمام مسلمین است ولی در مورد آن، سخنان مختلفی بیان می شود. برخی می گویند «میزان» در روز جزا ترازویی است مثل ترازوی دنیایی(نظریه «میزانِ محسوس»)، اکثر اهل سنت قائل به این سخنند؛ برخی دیگر «میزان» در آموزه های دینی را تمثیلی از عدل و برقراری آن در روز جزا می دانند(نظری? عدل)، این سخن در بین شیعیان و معتزله رایج است؛برخی معتقدند که «میزان» در روز جزا امامان معصوم و حجج الهی هستند که به وسیل? آنها اعمال سنجیده می شود(نظریه «میزان به معنای حجج الهی»)، این بیان نیز در کتب روایی شیعه است؛ و علامه طباطبایی براساس آی? اعراف/8، این معیار را حق می داند(نظری? حق) برخی نیز در جمع بندی آیات تنها به معنای لغوی آن بسنده می کنند(نظری? معنای لغوی). در این رساله فارغ از نتیج? نهایی، کاملترین استدلال ها، آیات و روایات با چینش معناداری برای اثبات هر یک از نظریه ها آورده شده است.بیشترین بحث ها بین نظری? «میزان محسوس» و «عدل» است.مهمترین اشکال به نظری? «میزان محسوس»، «نبود قابلیت وزن شدن برای اعمال» است. اهل سنت در پاسخ به این اشکال، سخنانی مثل وزن شدن نام? عمل، تبدیل شدن اعمال به اجرام توسط خداوند و تغییر وزن خود افراد با اعمالشان بیان می کنند و برای اثبات آن نقل هایی را می آورند که ضعف مستندات (معمولا نقل ها از غیر پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) است و نیز تنها در کتب اهل سنت بیان شده است) باعث شده است که این نظریه رد شود. در مقابل اشکالی بر نظری? عدل گرفته می شود مبنی بر اینکه این نظریه موجب منتفی شدن اصلِ وجود «میزان» در قیامت می شود. این سخن درست است اما باید دید که مستندات این نظریه در مقابل این اشکال یارای مقابله دارند یا نه. مقدمات این نظریه به وسیل? آیات، روایات و لغت قابل اثبات است، اما مستندات این نظریه(مخصوصا روایت امام صادق (علیه السلام)، مهمترین دلیل نظری? عدل) بیانگر رد وجود «میزان» نمی کنند و تنها نظری? «میزان محسوس» را رد می کنند. مرز نظری? مختار، «میزان محسوس»و ردّ اصلِ وجود «میزان» است. با تقریر جدیدی از روایت امام صادق (علیه السلام)، بیان جدیدی از نظریه عدل شکل می گیرد که این نظریه را نیز مثل نظریات «حجج الهی» و «حق» در دامنه نظریات مختار قرار می دهد.نظری? عدل گستردگیِ بیان بسیار بیشتری میان مفسرین شیعه و سنی دارد، هرچند نظریه حجج الهی به علت مستندات بیشتر و محکم تر، استحکام بیشتری دارد.نظری? حق نیز با پشتوان? قرآنیِ و همگانی بودن آن(می تواند مورد قبول شیعه و سنی باشد)، موجب تقویت آن در بین نظریات می شود. هر چند می توان هر یک از نظریات مختار را، منظر و بیان متفاوتی از یک واقعیت دانست. فصلی به شاخصه های «میزان» از منظر روایات پرداخته شده است که مهمترین بخش آن ، دلایل سنگینی و سبکیِ «میزان» در روایات است. مهمترین نتایجی که در بخش پاسخ به سوالات حاصل شد، از این قرارند: دلیل کاربرد «میزان» به صورت جمع(موازین) در قرآن این است که «موازین» جمعِ وزن شونده ها(تعدد اعمال هر فرد مثل روزه ها، نمازها و ...)را نشان می دهد؛ اینکه برای عده ای از بهترین افراد مثل امامان و انبیا و شقی ترینِ بشر مثل کافران، ترازویی نهاده نمی شود، از مسلمات قرآنی و حدیثی است؛ معنای سنگینی و سبکی ترازو، رجحان نیکی ها بر بدی-هاست. نحو? سنجش در «میزان» نیز در فصل پاسخ به سوالات بررسی شده است.